مطالعه تطبیقی نقش هراتی در سبکهای بافندگی فرش ایران

نقش هراتی ویا اصولا هرنقش جا افتاده دیگری،نتیجه ایده اولیه وشخصی طراح و یا منطقه خاصی نیست بلکه می تواند انعکاس وبرداشتی از نقوش مختلف باشد. آثار نگارگری، معماری، کاشیکاری، سفالی و نساجی دوران صفوی و قبل ازآن ، ارتباط نقش هراتی با اسطوره مهر را که رگه هایی از آن هنوز تا دوران صفوی باقی بوده، نشان می دهد. به از سویی نقش هراتی به دلیل ارتباط با موجودات آبی همچون ماهی وگل نیلوفر، مبین مفهوم ارزش و اهمیت آب در حیات بوده و نماد زایش ،گردش روزگار و تداوم حیات است. محققانی چون سیسیل ادواردز خراسان( بیرجند و قائن) را خاستگاه فرشهای دارای نقش هراتی می دانند که این ارتباط نمی تواند چندان دور از ذهن باشد؛ چرا که رگه هایی از نقش هراتی درفرش های عشایری خراسان (بلوچی وترکمنی) یافته می شود. به عنوان مثال در قالیچه بلوچ تصویر19، لبه های زیکزاکی ترنج های تکرار شونده (دارای زوائد کله قوچی) که در بیشتر قالیهای مشابه، به ترنجها متصل اند، از ترنجها فاصله گرفته وشکل چهار برگ (چهار ماهی تجریدی) را در اطراف یک خشت یا ترنج نمایان ساخته است. اگر فرض رواج نقش هراتی را از منطقه خراسان قدیم با مرکزیت هرات بپذیریم، متوجه گسترش این نقش از شرق به مرکز،جنوب، غرب تا شمال غربی ایران خواهیم شد. حتی اگر اینطور هم نباشد، نقش هراتی به دلیل سادگی و برخورداری ازارزش های زیبایی شناسی مطرح شده ، آنچنان مورد توجه بافندگان مناطق مختلف قرار گرفته که تقریباً به طور همزمان در تمامی مراکز قالی بافی مورد اجرا قرار گرفته و دچار رشد و تحولاتی متناسب با شرایط ، امکانات وسبک قالی بافی هر منطقه گردیده است. اساساً نقش هراتی متشکل از دو نگاره قرینه احاطه کننده یک گل است، به طوریکه امتداد ابتدا وانتهای آن دو نگاره ، فرمی بیضـی یا مدور ایجاد کنند. حال این دو نگاره می توانند به شکل بنیادین آن یعنی دو ماهی یا جایگزین هایی چون برگ، بته جقه، گل و برگ خوشه ای و..... باشند که بر این اساس نوآوری های بیشماری با این الگو ایجاد می شود. نقش هراتی متناسب با ادوار و مناطق مختلف دچار تحولاتی شده و اسامی خاص ومتعددی یافته است. چنانکه این نقش در بسیاری از مناطق ایران، ماهی در هم، ماهی و "حوض وماهی" نامیده شده است. ضمناً این نقش اسامی منطقه ای هم دارد که برخی ازآنها به نام منطقه بافت و برخی به دلیل داشتن اختصاصاتی در نوع نقشمایه ها و ترکیب کلی نام گذاری شده اند. این احتمال وجود دارد که عناوین این نقش، در تفاوتهای آن در مناطق مختلف موثر باشد. به این صورت که اگر در جایی با عنوان ماهی، ماهی درهم، مرغ وماهی، ماهی زنبوری و غیره رایج شده باشد، طراح یا بافنده نظر ویژه ای به ترسیم نقشمایه ماهی پیدا کند و این مسئله ممکن است در مناطقی که این نقش صرفاً با عنوان هراتی رایج باشد، مطرح نباشد . در نهایت همین امر به خودنمایی و بارزتر شدن نقشمایه ماهی با شکل وشمایل خاص و یا همراهی با نقشمایه هایی بومی و خاص هر منطقه منجر شده ، درحالیکه در مناطق دیگر، نقشمایه ماهی بارز نبوده وچندان جلوه ای نداشته باشد. آنچه مسلم است هنرمندان صاحب سبک هر منطقه، نقش هراتی را به زبان ذهن خویش روایت کرده اند. ویژگیهای منطقه ای مرتبط با هنر بافت از جمله نوع مواد اولیه، رنگ، شیوه بافت (تخت،نیم لول،تمام لول) میزان شل وسفتی بافت،پودکشی، قالب وساختار طراحی تأثیر مستقیمی بر نحوه ارائه نقش هراتی داشته است. ویژگی های نقشهای هراتی مناطق مختلف در جداول تطبیقی صفحات بعد معرفی شده است. انواع شیوه های بافندگی عشایری، روستایی وشهری در تحولات این نقش تأثیر مهمی داشته است به طوریکه نقشه هراتی در هرکدام از این شیوه ها به سبک خاصی اجرا شده است .